1. D_SL_LER VE D_SL_ _MALATI
1.1. Disli Çesitleri,Kullanılma Amaçları ve Özellikleri
Modern makinelerin dizaynlarında disliler çok büyük ölçüde kullanılmaktadır.Bu disliler,dis
profillerine ve dis boylarına göre çok degisik tiplerde oldukları gibi küçük aletlerdeki ufak
dislilerden agır endüstride kullanılan çok büyük dislilere kadar çesitli büyüklüklerde de
olurlar.
Sekil 1.1-a da gösterilen disli çesitlerinin düz disleri vardır ve bunlar düz disliler diye
adlandırılırlar.Sekil 1.1-b de eslenik bir helis disli çifti gösterilmistir.Biri sag ve biri sol helisli
olmak üzere iki helis disli yanyana getirildiginde V dislisinin yerini tutacak bir disli meydana
getirirler.
Sekil 1.1-c de kesisen eksenler için konik disli düzeni gösterilmistir.Eksenler herhangi bir
açıda kesisebilirler.Konik dislilerin disleri düz veya egrisel olabilir.Disleri döner bir
hiporboloit üzerinde bulunan ve eksenleri kesismeyen disli düzenine hipoid disliler denir.
Sekil 1.1-d de gösterilen disli düzeninde çapraz eksenler vardır;bunlar çapraz eksenli helis
disliler diye adlandırılırlar.
Paralel olmayan ve kesismeyen eksenleri bulunan bir diger disli tipi de sonsuz vida dislisi
düzenidir(Sekil 1.1-e).Bunun daha önce anlatılanların hepsinden farklı olan yönü
elemanlarından birisinin bir vida,digerinin ise bu vida dislerini saran disleri bulunan bir disli
olmasıdır.
Sekil 1.1-f de basit bir kremayer disli düzeni gösterilmistir.Elemanlardan birisi düz veya
helis disli digeri ise üzerine disler açılmıs bir lamadır,yani;disleri düzgün bir dogru boyunca
gerilip düzeltilmis sonsuz yarı çaplı bir dislidir.Kremayer disli düzeninde hareket ya disliden
kremayere veya kremayerden disliye iletilir.
Sekil 1.1-g de dalgalı disli düzeni denilen sistem sematik olarak gösterilmistir.Bu
sistem,dönüs hareketinin dislilerden birindeki dalgalı deformasyonla iletilmesi prensibine
dayanmaktadır.Bu düzen üzerine tespit edilmis akslar üzerinde serbestçe dönen ikimakarası
bulunan bir tasıyıcıdan (3),disleri iç yüzeyde bulunan sabit ve rijit bir disliden (1),disleri dısta
bulunan bir esnek döner disliden (2) meydana gelmektedir.Rijit disli,disli sistemi yuvasına
tespit edilmistir.Esnek disli ya örnekte gösterildigi gibi ince cidarlı,kolayca deforme olabilen
bir kayar burç seklinde veya deforme olabilen bilezik seklinde dizayn edilmistir.
Esnek dislinin bölme dairesi çapı dpf ,rijit dislinin bölme dairesi çapından dpr:
_=dpr-dpf
2
Esnek disli,rijit dislinin içerisine oturur ve onun çevresi boyunca yuvarlanır ve tasıyıcı ve
makaralarıyla birlikte esnek dislinin içerisine yerlestirilmistir.Tasıyıcıyı ve makaralarını içine
alabilen dairesinin çapı esnek disli çapından _ kadar büyük oldugundan esnek disli elipsin
büyük ekseninin iki ucundaki disler rijit iç dislinin disleri ile temas ederler.Tasıyıcı
döndürüldügünde, geçisim halindeki disler iç disli boyunca ilerlerler.Böyle bir disli düzeninde
disler,ya özel üçgen seklinde veya evolvent profilli olurlar.
Modern endüstride kullanılan dislilerin çogunun dis profilleri evolvent seklindedir.Evolvent,bir daireye A noktasına teget olan HH teget dogrusunun bu daire
etrafında hiç kaymadan saat veya ters saat yönünde yuvarlandıgı sırada A noktasının çizdigi
egriye verilen isimdir.(Sekil 1.2-a)
Düz ve helis disliler:Düz ve helis dislilerde dis profilleri genellikle dis üstü ve dis dibi
dairelerinde belli degisikliklere ugramıs evolvent egriler halindedir.Düz dislilerin elemanları sunlardır.(Sekil 1.2-b):
Do/2 yarıçaplı taban dairesi,kendisine göre evolvent dis egrisinin türetildigi veya
gelistirildigi dairedir;taban hatvesi “to” yanyana iki disin aynı yöndeki yüzlerinin evolvent
egrilerine normal (dik) oldukları noktalar arasındaki uzaklık dairesel hatve “t”,türeten
kremayerin hatvesine veya yanyana iki disin aynı yüzlerinin hatve dairesi üzerinde
birbirlerine uzaklıgına esittir;etki dogrusu bir biri ile çalısan iki dislinin taban dairelerinin
ortak tegetidir;kavrama açısı _ eslenik iki dislinin etki dogrularıyla ortak merkez dogrularının
arasında kalan açıdır.
Agır hizmet dislilerinde düzenli evolvent profillere ek olarak S.S.C.B. de
Dr.Müh.M.Novikov tarafından gelistirilen tamamiyle yeni bir tip de bir ölçüde
kullanılmaktadır.Bu,dislerinin profilleri evolvent egriler yerine dairesel egrilerden meydana
gelen bir iç bükey,dıs bükey disli sistemidir.(Sekil 1.2-c ve d)
Novikov dislilerinde dis profili yay yarıçapı r ile;profil yaylarının merkezlerinden geçen
dairenin yarı çapıyla Rc;merkez hattı boyu örnegin eslenik dislinin hatve dairesinin Rp yarı
çapı ile ;her profil yayı merkezinin dis simetri ekseninden kaçıklıgını belirleyen _ açısı ile ;ve
dis üstü,dis dibi daireleri, dis dibinde ve dis üstü daireleri üzerindeki yarıçapları,hetve ve dis
sayısını kapsayan diger bütün ölçülerde belirtilir.
Bu ölçüler genellikle bölüm silindiri üzerinde ve dis helisine normal kesit düzlemi içersinde
tarif edilirler veya türeten kremayerin ölçüleri belirtilerek saptanırlar.
Evolvent bir dislinin bölüm dairesi çapı (hatve çapı):
Dp=tz/_
Burada z disli üzerindeki dis sayısıdır.
Her zaman için z bir tam sayı ve _=3,14 bir kesirli sayı oldugundan t veya Dp de kesirli bir
sayı olacaktır.Bu güçlükten kaçınmak için,hatve çapının dis sayısına oranı olarak tanımlanan
modül kavramından yararlanılır.Buna göre:
M=t/_=Dp/z
3
Modül daima mm cinsinden belirtilir.Tablo1de S.S.C.B. de kullanılan standart modüllerin
listesi verilmektedir.
S.S.C.B. GOST 9158-59 ve 1643-56 standartları,gittikçe azalan hassasiyet yönünden
sıralanmıs oniki hassasiyet derecesi kabul etmislerdir.Her bir hassasiyet sınıfı su sartları
öngörmektedir.
1-Dislinin kinematik hassasiyeti
2-Dislinin çalısmasındaki düzgünlük
3-Dislerin kavrama hattı
4-Dis boslugu
2.1. Düz,Helis ve Konik Dislilerin Ana _mal Metotları
Disli imal metodunun seçimi;temelde dislilerin çesitli elemanları için kabul edilmis
hassasiyet standartlarına ve aynı zamanda disli düzeninin çalısmasında istenen sartlara yani
dislinin kullanılma amacına göre yapılır.
Bu esaslara göre bütün disli düzenleri su gruplara ayrılabilir.
1.Yüksek güç degerleri ve hızları olan güç iletim dislileri.Ana sart yüksek verim katsayısının
saglanmasıdır.
2.Orta hızlarda çalısan agır endüstri ve nakliyat dislileri.Ana sart güvenilirlik ve düzgün
çalısmasıdır.
3.Takım tezgahlarındaki güç iletim dislileri.Aranan sartlar sabit disli oranının ve düzgün
çalısmanın saglanmasıdır.
4.Otomotiv endüstrisinde kullanılan aktarma dislileri.Aranan sartlar düzgün ve kolay
çalısmanın yanında sessiz bir çalısma saglamaktır.
5.Hassas aletlerdeki kinematik iletim dislileri.Aranan sartlar sabit disli oranının saglanması ve
dislilerde bosluk bulunmamasıdır.
S.S.C.B. standartlarının kabul ettigi hassasiyet derecelerine göre bu sartlar,yüksek
mühendislik sartlarının yerine getirilmesini gerektirenlerden daha az gerektirenlere dogru
sıralanmaktadırlar.Böylece, imalat sartlarının diferansiye edilmesi ve hassasiyet derecelerinin
bir araya getirilmeleri mümkün olmaktadır.
Disliler çok çesitli takım tezgahlarında islenip,imal edilirler.Disli imalatında uygulanan iki
genel metottan biri profille isleme ve digeri türetmeli isleme dir.(Sekil 2.1 -a,b,c)
Profille isleme metodunda kesici takıma disler arasındaki boslugun sekli verilmistir ve parça
islenirken bu sekil islenen yüzey üzerine kopya edilmis olur.
4
Profille isleme metodunda disliler söyle kesilirler.
1.Üniversal yatay milli düz freze tezgahında profil verilmis disk veya parmak freze çakıları
kullanarak disler sırasıyla freze edilirler;
2.Bütün dis boslukları aynı anda planya edilirler;
3.Bütün dis boslukları aynı anda sıyrılırlar;
4.Dairesel sıyırma yapılır.
Disli imalatında profille isleme metodu,türetmeli isleme metoduna göre genellikle daha az
hassasiyet saglar.Bunun da ötesinde,yukarıda belirtilen ilk metotta üretim kapasitesi düsüktür
ve sadece onarım isleri ve benzerlerinin gerektirdigi parça imalatı için kullanılması
uygundur.Diger metot ise,sadece seri imalatta ekonomik yönden uygun görülebilecek
karmasık takım tezgahlarını gerektirir.
Büyük parti ve seri imalatta çok yaygın olarak kullanılanı,türetmeli islemenin çesitli sekilleridir;disli azdırma,döner ve kremayer tipi kesici takımlarla disli planyası;gider-gelir
kesici takımlarla veya alın freze çakısı tipinde kesici takımlarla disli türetilmesi ve dislilerin
sıcak haddelenmesi.
Türetmeli islemede,kesici takım disli kaba parçasına oturur ve kesici takımla kaba parçanın
uyumlu bagıl dönüs hareketleri sırasında disler yapılır.
Azdırma usulünde ise,azdırma dislilerin kesici agızlarının düz kenarları,azdırma ekseni
yönünde trapez seklindedirler ve dislinin dislerini sıralı olarak keserler.
Sekil 2.1-d den görülebilecegi gibi azdırma ve kaba parça birbirlerine göre zamanlanmıs
bagıl dönüs hareketi yaparlarken azdırmanın disleri sıralı pozisyonlarda (1,2,3...)dis
boslugunu giderek keser.Elde edilen profil,azdırma disinin yaptıgı birçok “düzlükten”
meydana gelmistir.Bu düz kısımlar birbirleri üstüne öyle bindirilmislerdir ki sonuçta kırık
çizgili bir hat yerine egrisel (evolvent) bir dis profili ortaya çıkmıstır.
3. den 8.ye hassasiyet derecelerine kadar olan disliler türetmeli islemle imal
edilirler.Bundan sonra,3.,4.,5., dereceden sertlestirilmemis disliler çok dikkatlice leplenirler
ve dıs yüzeyleri endüksiyonla sertlestirilir.Bu ısıl islem yöntemi hemen hemen hiçbir
çarpılmaya,deformasyona yol açmaz.
6.,7., ve 8. hassasiyet derecesinden disliler,sertlestirme fırınlarında ısıtma ve sonra da su
verme seklinde bir ısıl isleme tabi tutulurlar.Önemli sayılacak ölçüde çarpılmalar olur.Bundan
sonra 6. ve 7. hassasiyet derecelerinden olan disliler uygun evolvent seklini tekrar
kazanmaları için deliklerinden baglanarak taslanırlar.8. hassasiyet derecesinden dislilerde ise
bosluklarından baglanarak delikler taslanır.
8.,9. Ve 10. hassasiyet derecelerinden dislilerin küçük parti imalatında genellikle disliyi
indekslemek için divizör kullanılır ve her indekslemede bir dis boslugu islenir.Disk veya
parmak freze çakıları seklindeki disli freze çakıları,8. dereceden dislilerin özellikle hassas
profil olarak islenmelerinde kullanılırlar.
5
10. ve 11. hassasiyet derecesinden disliler hassas döküm islemleriyle yapılabilirler ve
dökümden sonra disler bir sablon mastara göre egelenirler.
Disk ve parmak freze tipi disli freze çakılarıyla:düz,helis ve disli kremayerlerin freze
edilmeleri:
Disli frezesi,bir profilli freze islemidir.Disk veya parmak freze çakısının kesici agızlarına
kesilecek dislerin dis bosluklarının sekli verilmistir.(Sekil 2.1-a ve b)._sleme sırasında kesici
kendi seklini dis bosluguna kopya eder,böylece yanyana iki dislinin iki yarım profilini
meydana getirir.Bir dis boslugu islendikten sonra,divizör baslıgı veya baska bir mekanizma
ile disli kaba parçası,bir dislik indekslenir ve çakı kaba parça genisligi boyunca ikinci dis
boslugunu freze eder.
Bu islem,küçük parti ve parça imalatında ve aynı zamanda onarım için yedek parça
yapımında uygulanır.Bu islem için divizör kafası ile donatılmıs düz yatak milli freze tezgahı
gereklidir.Bu metodun dezavantajları sunlardır:
1.Freze ile çok hassas dis profilleri elde edilemez,çünkü,her bir modüldeki dislilerin dis
sayılarına göre ayrı bir çakının kullanılması gerekir.Gerçekte,bir dis sayısı grubu (örnegin 20
disten 30 dise kadar) bu grubun ortasındaki dis sayısının karsılıgı olan tek bir çakı ile islenir.
Böylece belli bir modüldeki bütün dislerin belli kremayer takımlarına kadar tümüyle,daha
az sayıda çakı ile islenmeleri saglanmıs olur.
Standartlara göre bunlar 8,15 veya 26 adet disk tipi disli çakılarından meydana gelen
takımlar halinde mevcutturlar.Bu çakılarla,özellikle çok sayılı takımlarla,birçok hizmet için
yeterli sayılabilecek tolerans sınırları içerisinde olan yeterince küçük profil hatalı disler 15
çakılık takımlarla en hassas olanları ise 26 çakılık takımlarla freze edilirler.
Yukarıdaki bilgilerden açıkça anlasıldıgı gibi,freze ile sadece yaklasık dis profilleri elde
edilebilmektedir.
2.Dislilerin freze edilmelerinde üretim kapasitesi çok düsüktür;buna baglı olarak da imalat
giderleri yüksektir.Düsük üretkenlik isleminin kesintili olmasından ileri gelmektedir.Bu islem
süresince,her dis için çakının yaklastırılması,disten dise indeksleme,disli kaba parçasının
çakıya yaklastırılması ve bir seferde çakının çok az sayıda disinin kesime girmesi çok zaman
kaybına neden olmaktadır.
Büyük modüllü disliler (200 mm den büyük),özellikle V disliler,parmak freze çakısı tipinde
disli çakılarıyla freze edilirler.(Sekil 2.1-b).Kremayerler disk tipi disli freze çakılarıyla freze
edilirler.Uzun kremayerler de aynı usulle fakat disten dise hassas indeksleme yapma
olanakları bulunan tezgahlarda islenirler.Kremayerler aynı anda çalısan bir,iki hatta üç adet
disk tipi disli freze çakısı ile freze edilebilirler.Birden fazla çakılı bir dizi
kullanıldıgında,dizinin çakılarından biri kremayerin dis bosluklarının kaba islenmesi diger
ikisi de ince islenmesi için ayrılır.
Modern makine imalatında uygulanan bir profilli isleme yöntemi,dislinin freze edilmesine
göre önemli ölçüde daha yüksek üretgenlik saglamaktadır.Bu metotta kullanılan disli planya
takım kafasına,islenecek dislinin dis sayısına esit sayıda profil kalemi baglanmıstır;her profil
kalemine dis boslugunun sekli verilmistir.Yüksek üretgenligin nedeni,bütün profil
6
kalemlerinin aynı anda çalısmaları ve bütün dis bosluklarının planya hareketiyle aynı anda
kesilmeleridir.
Bu çok kalemli disli planyası metodunun esası Sekil 2.2 de gösterilmistir.Profil kalemleri 1
disli kaba parçasının 2 çevresine radyal olarak yerlestirilmislerdir.Kaba parçanın dikey
dogrultudaki git-gel hareketiyle kesme saglanmaktadır.Kaba parça kursunun alt son noktasına
ulasıp profil kalemleri ile temasını kestigi anda bütün profil kalemleri radyal olarak içeri
dogru beslenirler.
a- Disli azdırma:
Düz ve helis dislilerin disli azdırma çakısıyla islenmeleri en yaygın olarak kullanılan
metodlardan biridir.Disli azdırma çakısı bir döner kesici takımdır,bunun disleri bir sonsuz
vidanın disi gibi helezoni bir yol izleyerek dizilmistir;eksen boyunca kesit alındıgında bu
disler bir kremayer görüntüsü verirler.Kesici agızlar,helezoni vida disine dik olarak açılmıs
helezoni oluklar serisiyle meydana getirilmislerdir.(Sekil 2.1-c)
Bir kremayer,dis sayısı ne olursa olsun aynı modülle islenmis bir disliye tam olarak
oturabilir.O halde bir disli azdırma çakısı da istenilen sayıda dise sahip dislileri aynı
hassasiyetle isleyebilir.Bu disli azdırma usulünün en büyük avantajlarından biridir.
Disli azdırma isleminde,disli azdırma çakısı ve disli kaba parçası,sonsuz vida disli
düzeninin asagıda verilen disli oranına es olan bir zaman bagıntısına göre aynı anda dönerler:
_=nh/ng=Zg/Zh
burada nh ve ng =disli azdırma çakısının ve disli kaba parçasının hızları (dev/dak)
Zh=disli azdırma çakısının vida agzı sayısı
Zg=dislinin dis sayısı
Disli azdırma isleminde,disli azdırma çakısı döner ve kaba parçanın dönüsüne uygun olarak
disli eksenine paralel ilerletilir.(Sekil 2.3).Disli azdırma çakısının (1) ekseni,disli kaba
parçasının (2) üst yüzüne göre,çakının bölüm dairesi üzerindeki helis açıya esit bir açıyla egik
duruma getirilir.Azdırma çakısının kaba parça eksenine göre yaptıgı ilerleme dislerin bütün
boyda yavas yavas açılmalarını saglar.Kesme islemi disli kaba parçasının bir ucundan diger
ucuna kesintisiz devam eder ve çakının çok sayıda kesici disi aynı anda operasyonda
bulunur.Azdırma usulünün en üretgen disli imalat metotlarından biri olusunun nedeni budur.
Disli azdırma çakısı ya disliyi tek bir pasoda islemek üzere tam dis yüksekligine ayarlanır
veya 8 mm den büyük modüllü dislilerin iki pasoda islenmeleri için birinci pasoda dis
yüksekliginin 0,6 sına,ikinci pasoda 0,4 üne ayarlanır.Bölme dairesi üzerinde dis kalınlıgında
0,5-1 mm arasında bir isleme payı da ince isleme için bırakılır.Basit disli azdırma çakıları ile
standart veya degistirilmis profiller kesilebilir._kinci halde degistirme kosullarına göre
azdırma çakısı ile disli kaba parçasının merkezleri arasındaki uzaklık ya arttırılır veya
azaltılır.
Disli azdırma,eksenel ilerleme ile (Sekil 2.4-a),tegetsel ilerleme ile (Sekil 2.4-b)veya egimli
ilerleme ile (Sekil 2.4-c)yapılabilir.Eksenel ilerlemede azdırma çakısı,disli kaba parçasının
7
eksenine paralel yönde ilerletilir.Tegetsel ilerlemede azdırma çakısı kendi ekseni
dogrultusunda ve disli kaba parçasına teget olarak ilerletilir.Egimli ilerlemede ilerleme,disli
kaba parçası dogrultusundaki dikey hareketle,disli azdırma çakısı ekseni boyunca olan
hareketin bileskesi seklinde olur.
Disliler ya es yönlü (Sekil 2.5-a) veya ters yönlü azdırma usulüyle kesilirler.Es yönlü
azdırma ters yönlü azdırmadan daha iyidir çünkü;talas meydana getirme yönünden daha
uygun sartlar saglamaktadır,kesme kuvvetlerinde degismeler daha düsük ölçüdedir,azdırma
islemi sırasında daha az titresim olmaktadır.
Dislilerin azdırmalarında,özellikle büyük çaplı azdırma çakıları kullanıldıgında,yaklasma
sırasında büyük zaman kaybı olur,çünkü azdırma çakısı çapı arttıkça yaklasım boyu da
artar.Orta modüllü düz dislilerin azdırılmalarında yaklasım zamanı isleme zamanının %30-40
ı kadardır.
Yaklasım sırasında ve eksenel ilerleme sırasında disli azdırma çakısının operasyonu,aralıklı
bir kesme islemidir,azdırma çakısının yaklasımı sırasındaki ilerleme hızı,daha sonra yapılan
tam derinlik kesimine göre daha düsük tutulmustur.Eger eksenel yaklasım yerine radyal içten
besleme yapılır (Sekil 2.6) ve bunu azdırma çakısının disliyi azdırarak yaptıgı eksenel
ilerleme izlerse,azdırma çakısının yaklasımında kaybedilen zaman %30 oranında azaltılmıs
olur.Bu sartlar altında,hem azdırma çakısı hem de disli azdırma tezgahı bütün disli kesimi
boyunca daha düzgün sekilde yüklenmis olur.
Disli azdırma çakıları hem düz hem helis dislilerin yapımında kullanılırlar._kinci halde disli
azdırma çakısı,disli yüzüne göre;sartlara baglı olarak disli helis açısıyla azdırma çakısı vida
disi açılarının toplamına veya farklarına esit bir açısal konuma getirilir.
En yaygın kullanılan disli tezgahı,düz,helis ve sonsuz vida dislilerini isleyebilen disli
azdırma tezgahıdır.Azdırma tezgahı üç operasyon hareketine sahiptir;azdırma çakısının
dönüsü,azdırma çakısının ilerletilmesi,disli kaba parçasının dönüsü.
Sekil 2.7 da bir disli azdırma tezgahı gösterilmistir.Kolon (2),is tablası (11) ve is parçası
malafa sportu (8) yatak (1) üzerine monte edilmislerdir.Kolonun (2) içersine monte edilen ana
hareket motoru (3) disli azdırma tezgahının bütün mekanizmalarını çalıstırır.
Kolonun tepesine de azdırma sportunun (5) çabuk ilerlemesini saglayan bir ilave hareket
sistemi (4) monte edilmistir.Disli azdırma çakısı (6),mili ve hareket mekanizması ile birlikte
,kolon kızakları boyunca dikey hareket yapabilen azdırma çakısı sportuna monte edilmistir.
Üzerine disli kaba parçası (9) tespit edilen malafayı (10) tasıyan dairesel is tablası,özel bir
mekanizma ile yatak kanalları boyunca yatay hareket yapabilir.Malafanın üst ucu kol (7)
tarafından tutulmaktadır.
b- Dislilerin planyası:
Döner bir disli planya tezgahında düz ve helis dislilerin islenme metodu:kaba parçası,aynı
modüllü ve planya kesici takımı olarak kullanılan bir baska disliye oturtularak döndürülen
dislinin,türetilerek islenmesi esasına dayanmaktadır.
8
Kesme hareketini saglamak için(Sekil 2.8) eslenik dislilerden (1) veya (2) birinin eksenel
yönde gidip gelme hareketi yapması böylece kesicinin sırtı taslanmıs kesici agızlarının
takasları kaldırması disliyi türetmesi gerekir.
Kesici takım ve disli kaba parçası disli planya tezgahına monte edildiklerinde birlikte
çalısan iki dislininkine benzer bir zaman bagıntısıyla dönerler.Dönüsü yanında git-gel hareketi
de yapan kesici disli (1),disli kaba parçasının (2) dis bosluklarından yavas yavas talas
kaldırır.Disli planya çakısı gerçekte ,dis alınlarının yüzeyleri taslanıp arka kısımları
bosaltılarak kesici agız haline getirilmis bir disliden baska bir sey degildir.
Sekil 2.9-a da gösterilen disli planya çakısı düz disliler için ,Sekil 2.9-b de gösterilen ise
karsılıgı olan helis açılarında helis disliler için kullanılır.
Sekil 2.10 da bir disli planya tezgahı sematik olarak gösterilmisitr.Disli kaba parçasının (6)
tesbit edildigi malafayı (7) tasıyan is tablası (8) taban (1) üzerine monte edilmistir.Kolonun
üst kısmında bulunan rayın (4) yatay gezintisini saglayacak kanalları vardır.Bütün
mekanizmaları,rayın tepesine monte edilen ana hareket motoru ile çalıstırır.(3)
Malafanın ucuna,disli kaba parçasıyla uyumlu olarak kendi ekseni etrafında dönen ve git-gel
hareketi yapan disli planya çakısı (9) tesbit edilmistir.Her kesim kursunun sonunda kaba parça
yatay olarak geri çekilir böylece kesimsiz sürtüsme meydana gelmez;ikini kesim kursundan
önce tekrar kesim bölgesine geri getirilir.
Kremayer tipi bir türetici kesici ile düz veya helis dislilerin dislileri kesilirken,kesici takım
islenen dislinin ana kremayerinin seklinde olmalıdır.Türetme hareketi birbiri ile çalısan
kremayer ve dislide oldugu gibidir.Basit döner disli planyasında oldugu gibi kesici hızla gitgel
hareketi yapar ve kesicinin dönüs kursu sırasında disli kaba parçası geri çekilir.
Disliler iki metotla islenebilirler:disli kaba parçasının kremayer tipi kesici boyunca
yuvarlanmasıyla ve kesicinin ve disli kaba parçasının yuvarlanmasıyla.
c- Konik dislilerin yapılısı:düz disleri bulunan konik disliler,genellikle iki adet git,gel
hareketli kesici takımları bulunan konik disli tezgahlarında islenirler.
Bir konik disli tezgahı Sekil 2.11 de gösterilen prensibe göre çalısır.Tezgahın operasyon
ünitelerini çalıstıran ana motor (11) tabanın (9) alt kısmına yerlestirilmistir.Tabanın yassı
yüsüne su ana üniteler monte edilmistir:disli kaba parçasını (4) kenetlemek için is kafası (5)
ve kızak kolonu üzerindeki dairesel kanallar içerisinde salınım yapan kızak(1).Kızak üzerinde
,disli kaba parçasının merkezine dogru radyal git-gel hareketi yapan takım sportları (2)
vardır.Kızagın (1) kendi eksenine göre yaptıgı salınım veya yuvarlanma hareketi türetme
hareketidir.Disli kaba parçasını üzerinde bulunduran is kafası kayar taban üzerindeki salınır
taban (8) yardımıyla gerekli açıya ayarlanır.Disli düzeni (6),türetme islemi süresince disli
kaba parçasını kızaga (19) göre zamanlanmıs olarak döndürür.Bir disin islenmesi bitirilip
digerine geçilirken,kesici takımlar (3) geri çekilir ve disli kaba parçası indeks mekanizmasıyla
(7) indekslenir.Kayar taban (10),disli kaba parçasını dislilere yaklastırır ve uzaklastırır.
Konik dislilerin türetilmelerinde kesici takımların ve disli kaba parçasının birbiri ardına
aldıkları pozisyonlar Sekil 2.12 de gösterilmistir.Kesici takımlar (3) zahiri bir tarak dislinin
(2) dislerini andırırlar ve düz kesici agızları vardır.Bu zahiri tarak dislinin
yuvarlanması,üzerine kaba is parçası (1) monte edilen is miline göre düzgün bir bagıntıyla
9
salınım yapan kızak tarafından saglanmaktadır.Kesici takımlar is parçasıyla birlikte
yuvarlanırken aynı zamanda is parçası üzerinde enine git-gel yaparak bir seri kesimi
gerçeklestirirler.Bu,dis profilini meydana getirir.Her türetme yuvarlanısının sonunda kaba
parça otomatik olarak takımlardan geri çekilir ve kaba parça indekslendikten sonra yeniden
kesime baglamak üzere kızak ve is mili geri yuvarlanarak ilk pozisyonlarına gelirler.
Küçük konik disliler,döner veya dairesel sıyırma usulüyle,kesici takım olarak dairesel
sıyırma takımlarını kullanan özel tezgahlarda islenebilirler.Bu bir profilli islemedir.
Dairesel sıyırma takımı,profil takımı seklinde birçok parçalı bıçaktan meydana
gelmistir.Sıyırma takımı gövdesi genellikle (15) bıçak olabilir,her bıçak parçası bes adet arka
kısmı bosaltılmıs kesici dise sahip bölümler halindedir.Disler sıyırma takımının çevresine
aynı profil seklini korumak fakat ebatları küçükten büyüge dogru artmak üzere dizilmislerdir.
Sekil 2.13 de kaba isleme disleri (1),ince isleme disleri (2) ve disli kaba parçasının bir dislik
indekslenmesine olanak veren bos bölge (3) gösterilmistir.Bütün dis boslugu dairesel sıyırma
takımının bir turunda islendiginden,dislerin yükseklik ve kalınlıkları veya sadece kalınlıkları
yavas yavas arttırılır.
Döner sıyırma takımı sabit bir hızda dönerken bir taraftan da gezintisinin çesitli
kısımlarında degisik hızlarda olmak üzere bir dogru boyunca gezinir.Bu gezintinin hızı ve
yönü tezgaha monte edilen kamın sekline baglıdır.Bu kam islenecek disli kaba parçasına (4)
uygun olarak seçilir.
Buna göre profil verilmis her kesici disin çalısma hareketi sıyırma takımının döner
hareketiyle düz dogrusal hareketinin toplamıdır.
Kaba islemede sıyırma takımı taksimat konisinin tepesinden tabanına dogru ilerler;ince
islemede aksi yönde ilerler.
Dis boslugu sıyrılırken kaba parça sabit tutulur,sıyırma takım disleri ile dolu bulunmayan
kesim (3) disli kaba parçasına ulasınca,kaba parça bir dislik indekslenir.
d-Helis konik dislilerin yapılısı:
Yüksek hızlı makinelerde bir çok nedenle düz konik dislilerin,disleri egrisel olan dislilerle
degistirilmeleri gerekir.Bunlar daha düzgün ,sessiz ve verimli çalısırlar.
Türetme hareketi,alın tipi freze çakısının(1) bir disinin temsil ettigi zahiri tarak disliye (2)
oturan disli kaba parçasının (3) yuvarlanmasıyla elde edilmektedir.Bu dogru dis seklini
türetir,dislerin eksenel hattı dairesel bir yay seklindedir.
Sekil 2.14 de gösterilen çakı,dis boslugunun bir yanını veya diger yanını türetmek üzere
çevresine degisken düzenle yerlestirilmis kesici agızları bulunan disk tipi bir gövdeye
sahiptir.Gövdede (6) dıs (2) ve iç (1) bıçakların yerlestirilmeleri için yarıklar vardır.Bu
bıçaklar vidalarla (5) kenetlenir ve kamalarla (7) dolgu parçalarından (4) yararlanılarak (3)
ayarlanır.
Tablo 1 ve 2 de büyük parti ve seri imalat tesislerinde,düz,helis ve konik dislilerin
imalatında uygulanan çesitli islemlerin listesi verilmistir.Bu metotlar yüksek üretgenlikle
10
hassas dislilerin imal edilmeleri olanagını saglar.Bazen imalat kosulları bu sartlardan daha
dogrusu öngörülen kosullardan ayrılmayı gerektirebilir,fakat bu ayrılmalar sadece deneme
amacıyla ve seyrek olmalıdır.
2.2. Sonsuz Vida ve Sonsuz Vida Dislisinin _sleme Metotları
Sonsuz vida-disli çiftinin iki elemanı,eksenleri birbirlerine göre dik konumda olan sonsuz
vida ve sonsuz vida dislisidir.
Sonsuz vidalar ya silindirik veya çift-sarmalı tipte olurlar.(Sekil 2.2.1).Bu ikinci saat camı
veya Hindley sonsuz vidası olarak da bilinir.
Eksen boyunca basit kesit alındıgında silindiril sonsuz vidanın disleri düz veya egrisel yan
yüzlü disli kremayerine benzer.Çift sarmalı sonsuz vidanın eksenel kesiti ise düz yan yüzlü
disleri bulunan dairesel hale getirilmis bir kremayer gibidir.
Silindirik sonsuz vidaların içinde en yaygın olarak kullanılanı,eksenel kesitte düz kenarlı
disleri bulunanıdır;bu trapez disli vidayı andırır.Bu sonsuz vidanın helis yüzeyi,sonsuz vida
eksenine göre egimli bir dogrunun bu eksen etrafında döndürülmesi ve aynı anda ileri dogru
yürütülmesiyle elde edilir.Sonsuz vida ekseninden geçen düzlem üzerinde vida disi trapez seklindedir.(Sekil 2.2.2-a).Bu tip sonsuz vidaların kullanıldıgı sonsuz vida disli çiftlerinde
verim düsük oldugu için bunlar çok hızla asınırlar.Bu nedenle bunlar kritik olmayan,düsük hız
ve küçük yük sartlarının gerektirdigi disli düzenlerinde kullanılırlar.
Silindirik sonsuz vidanın bir diger tipi de evolvent sonsuz vidadır.(Sekil 2.2.2-b).Bu,yan
yüzleri,helikoid diye adlandırılan helisel yüzeyler seklinde vida dislerine sahiptir.Dis yan
yüzünün eksene dik düzlemle kesisme çizgisi bir evolventtir.Bu,sonsuz vidaya ismini vermis
bulunmaktadır.
Evolvent sonsuz vidalı disli düzeni yüksek hız ve yük sartlarında çalısan kritik disli
çiftlerinde sık sık kullanılır.Bununla beraber bu tip disli çiftlerinin imalatı,özel teçhizat ve
karmasık teknikleri gerektirir.
Silindirik sonsuz vidaların üçüncü çesidinde,vida disi yan yüzleri bu disin normal kesitinde
düz kenarlıdır.(Sekil 2.2.2-c).Dıs yan yüzünün eksene dik bir düzlemle kesimi bir yayık
evolventtir.Bunlar bazen düz kenarlı freze çakısı ile islenmis sonsuz vidalar diye de
adlandırılırlar.Bunlar bir anlamda evolvent sonsuz vidanın çesitleridir.Bu sonsuz vidaların
yapılmaları evolvent sonsuz vidalara göre daha kolaydır;bunlar yeterince hassas bir disli
düzeninin kurulmasına olanak verirler,verimleri yüksektir ve asınmaya karsı daha
dirençlidirler.
Çift sarmalı sonsuz dislilerde sonsuz vidanın vida disi ile sonsuz vida dislisinin disleri
arasındaki kavrama yüzeyi digerlerine göre çok daha fazladır.Bu,kavrama basıncının
azalmasını buna baglı olarak da vida disi ve disli disinin asınmasının azalmasını saglar.Böyle
bir sonsuz vidanın helis vida disi, dis profilinin, silindirik yüzey boyunca degil küresel bir
yüzey boyunca ilerletilmesiyle türetilir.Bunların imalatlarında karsılasılan güçlükler büyük
ölçüde çözümlenmistir ve çift sarmalı sonsuz vida disli çiftleri yüksek güç aktarma islerinde
yaygın olarak kullanılmaktadır.
a- Sonsuz vidaların islenmesi:
11
Bir sonsuz vida imalatının en basit sekli,düz kesici agızları bulunan tek uçlu bir torna
kalemi ile tornada vida disi açmaktır.
En uygun profilde vida disi elde etmek için;torna kalemi belli bir kesitte sonsuz vidanın iki
disi arasındaki boslugun profiline göre taslanmalı ve dis açılırken bu kesit düzlemin içinde
uygun pozisyona getirilmelidir.
Vida disleri eksenel kesitte düz kenarlı olan bir sonsuz vida elde etmek için ,düz kenarlı
torna kalemi profilinin sonsuz vida ekseninden geçen düzlem içersinde uygun pozisyona
getirilmesi gerekir.(Sekil 2.2.2-a).Vida disini temizleyebilmesi için sol taraftaki kesici agız
daha büyük bosluk açısına sahip olmalıdır.Eger sonsuz vida büyük bir helis açısına sahipse
kesici agız zayıf kalacak ve kırılacaktır.Bu nedenle,oldukça büyük helis açılı sonsuz vidalar
islenirken, her biri dis boslugunun bir yanı için olmak üzere özel dizaynlı iki torna kalemi
kullanılır.
Evolvent sonsuz vidalar;düz kesici agızları bulunan ve biri eksenin yukarısında digeri
asagısında taban silindirine teget olan iki düzlem içerisine yerlestirilmis iki torna kalemiyle
(1) ve (2) islenir.(Sekil 2.2.2-b)
Taban silindirinin çapı arttıkça, kesim açılarındaki degismeler nedeniyle torna kalemlerinin
merkezin üstünde ve altında ayarlanmalarında bazı güçlüklerle karsılasılır.Bu nedenle
evolvent sonsuz disliler islenirken sonsuz vida disine normal kesit düzlemindeki profile sahip
profil kalemleri kullanılır.Kalemin yüzü sonsuz vida disine normal bir kesit içersinde
ayarlanır.
Vida disine normal kesit içersinde düz kenarlı dıs yan yüzleri bulunan sonsuz vidalar, düz
kesici agızlarının biri merkezin yukarısında digeri asagısında olmak üzere vida disine normal
düzlem içersinde ayarlanmıs torna kalemleriyle islenirler.Böyle sonsuz vidalar, genellikle her
biri disin bir yüzü için olmak üzere iki torna kalemiyle islenirler.(Sekil 2.2.2-c)
Çift sarmalı bir sonsuz vida,sonsuz vida kaba parçasına göre zamanlanmıs olarak dik bir
eksen etrafında dönen düz kesici agızlı bir torna kalemiyle islenir,böylece eslenik sonsuz
vida,vida disi profili ile sonsuz vida dislisi dis profilinin çalısırken izledikleri yolu kopya
etmis olur.Bu çesit sonsuz vida,disli azdırma tezgahında, azdırma çakısı malafasına çakı
yerine sonsuz vida kaba parçası ve is tablasına da kesici takım baglanarak izlenebilir.
Sonsuz vidaları torna tezgahlarında islenmeleri yanında,bunları tek vida disli freze
çakılarıyla freze tezgahlarında da islenmeleri mümkündür.
Sonsuz vidaların böyle tek vida disli freze çakılarıyla islenmeleri çok daha üretken bir
metottur;ancak,eger düz kenarlı profilleri bulunan bir çakı kullanılırsa sonsuz vidada dogru
dis profili elde edilemez.Bunun nedeni alttan kesmelerin olmasıdır;bu alttan kesme,sonsuz
vida disinin tepesinde ve dibinde farklı helis açılarının bulunmasından ileri gelmektedir.Bu
nedenle vida disi frezesi,sonsuz vida dislerinin kaba islenmelerinde uygulanmaktadır.
Sonsuz vida düz kenarlı profili olan tek vida disli freze çakısı A ile islenirken (Sekil 2.2.3)
çakının dönüs ekseni,sonsuz vida eksenine göre sonsuz vida helis açısına esit bir açısal
konuma getirilir.
12
Çok çesitli sonsuz vidalar,basit disli azdırma tezgahlarında azdırma çakıları kullanılarak
islenirler.Evolvent bir sonsuz dislinin islenmesinde düz kenarlı vida dis profili bir azdırma
çakısı kullanılabilir.
Vida disi profillerinde egrisel kesici agızları bulunan azdırma çakıları,eksenel veya normal
kesitlerinde düz kenarlı dis yan yüzleri bulunan sonsuz vidaların islenmelerinde
kullanılırlar.Bu sonsuz vida imalat sekli pahalı azdırma çakılarını gerektirir.Bununla çok
sıhhatli dis profillerinin elde edilmesi garanti edilemediginden sadece kaba islemelerde
uygulanır.
Yüksek üretkenligi olan ve sonsuz vidada yüksek hassasiyeti garanti eden metotlardan birisi
de,sonsuz vidayı özel bir takım tezgahında döner planya çakısının aynı olan bir kesici takımla
türetme yoludur.(Sekil 2.2.4).Sonsuz vida kaba parçasının (2) ekseninden geçen bir düzlem
içinde ayarlanan kesici,sonsuz vida eksenine paralel bir düz dogrusal ilerleme hareketi yapar.
Bunun yanında kesici ve sonsuz vida kaba parçası kendi eksenleri etrafında ve birbirlerine
göre zamanlanmıs bagıl dönüs hareketi yaparlar.Bu hareketlerin sonucu olarak sonsuz vida
türetilmis olur.
Bu sonsuz vida türetme metodu sonsuz vida disi profilinin bozulmasına neden olmaz.Bu
metot çok sıhhatli ve üretkendir.Tek dezavantajı,islenecek sonsuz vidaların her bir helis açısı
için ayrı bir kesici takımın gerekmesidir.Bu nedenle sonsuz vida üretme islemi sadece büyük
parti ve seri imalat sartlarında ekonomik olmaktadır.
b-Sonsuz vida dislilerinin islenmesi:
Sonsuz vida dislileri,disli azdırma tezgahlarında su üç metottan birisiyle ve sonsuz vida
azdırma çakılarıyla islenirler:
1.Radyal içten ilerleme,
2.Tegetsel ilerleme,
3.Birlesik ilerleme.
Radyal içten ilerleme metodunda (Sekil 2.2.5-d) azdırma çakısı (2) ile devamlı temas
halinde olan sonsuz vida dislisi kaba parçası (1), önceden ayarlanmıs merkez uzaklıgına A
ulasılıncaya kadar radyal olarak ilerletilir.Azdırma çakısı sadece döner.Azdırma çakısı kaba
parça ile tam girisim haline geldiginde, sonsuz vida dislisi uygun ve dis profili elde edilir.Bu
metodun tek dezavantajı,azdırma çakısının bütün dislerinin operasyon içinde
bulunmamaları,sadece çakının orta kısmında kaba parça ile devamlı temasta bulunan dislerin
asınmaya ugramalarıdır.
Bu metot,özel tegetsel azdırma çakısı sportu bulunmayan basit azdırma tezgahlarında
sonsuz vida dislilerinin imali için kullanılır.Azdırma tezgahının indeks disli düzeni,düz
dislilerin islenmelerinde oldugu gibi ayarlanır._s tablasının radyal içten ilerlemesi için
degistirme dislileri,öngörülen ilerleme hızına uygun olarak ayarlanırlar.
Tegetsel ilerleme metoduyla sonsuz vida dislileri islenirken (Sekil 2.2.5-b) disli kaba parçası
(1) merkezden merkeze uzaklıgına A hassas olarak ayarlanır ve azdırma çakısı (3) konik bir
13
giris ucu vardır ve bütün kesici agızlar kaba parça ile temasa geçtiklerinden asınma düzenli
olur.Kesme isleminde azdırma çakısı,döndürülüsünün dısında eksenel olarak da
ilerletilir.Disli kaba parçası (1) azdırma çakısına oturmus halde yaptıgı ana dönüsünün
yanında, azdırma çakısının eksenel ilerlemesine baglı bir tamamlayıcı dönüs hareketine de
sahiptir.Aksi halde azdırma çakısı dislinin bütün dislerini kesecektir.
Azdırma çakısının eksenel ilerlemesi ve sonsuz vida dislisi kaba parçasının tamamlayıcı ek
dönüs hareketi,disli azdırma tezgahındaki basit azdırma çakısı sportunun yerine yerlestirilen
özel bir azdırma çakısı tegetsel azdırma ilerleme sportuyla saglanır.
Birlesik metotla sonsuz vida dislisi islenmesinde radyal içten ilerleme ve tegetsel ilerleme
sıralı olarak uygulanır.Birincisi, disleri kaba olarak isler,ikincisi,hassas isleme yaparak
tamamlar.Hassas azdırma için bırakılacak isleme payı,kaba isleme sırasında meydana
gelebilecek hataları karsılayabilecek kalınlıkta olmalıdır.
Sonsuz vida dislilerinin birlesik metotla islenmelerinde bazen azdırma çakıları yerine
profilli kesici takımlar kullanılır.Bu özellikle hassas islemelerde çok daha hassas bir isleme
yöntemidir.
2.3 Dislileri Hassas _sleme Metotları
Dislilerin hassas islenmeleri;raspalama,taslama,lepleme gibi talas kaldırma seklinde
yapılanlarla,talassız yapılan parlatma islemleri olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar.Disli
dislerinin yuvarlatılması,pah kırılması ve çapak temizleme seklindeki operasyonlar da talas
kaldırma tipindedirler.
Disli raspalama, düz ve helis dislilerin islenmelerinde uygulanır.Bu,dislinin kesilme
islemini izler ve sertlestirmeden önce yapılır.Disli planyası,bir disliye benzeyen veya is
parçası disliye çalısan bir kremayer seklindeki kesici takımla dis profilinden 0,1-0,25 mm
arasında bir isleme payının kaldırılması esasına dayanmaktadır.Döner raspalama çakısı veya
kremayer raspalama bıçagı diye adlandırılan kesici takımın her bir disine,bir kesici agızlar
serisi meydana getirmek üzere tırtıl sekil verilmistir.
Düz dislilerin hassas islenmelerinde kullanılan döner raspalama çakıları,150 lik helis açılı
dislere sahiptir;helis disliler için kullanılanların ise düz disleri vardır.
Dis profilinde kesici agızları meydana getiren zikzakları bulunan bir döner disli raspalama
çakısı Sekil 2.3.1 da gösterilmistir.Disli tipi çakı ile yapılan döner raspalama,kremayer tipi
kesiciyle yapılan dogrusal raspalamadan daha yaygın olarak uygulanmaktadır.
Disliler özel takım tezgahlarında raspalanır.(Sekil 2.3.2).Disli raspalama çakısı (4) islenen
dislinin (5) eksenine göre açısal bir konumda ayarlanır,250 dev/dak. lık hızla
döndürülür.Bu,malafaya (6) geçirilmis olarak puntalar arasının serbestçe monte edilen ve
raspalama çakısına oturmus olan is parçasını döndürür.Çakının ve islenen dislinin kesisen
pozisyondaki eksenleri nedeniyle bunların disleri arasında boyuna bagıl bir hareket meydana
gelir.
Kesme hareketini dislinin bütün dis boyuna ulastırabilmek için,tablaya islenen dislinin her
devrinde 0,1-0,3 mm arasında bir git-gel hareketi yaptırılır.Her kursun sonunda,tabla dönüs
14
kursuna baslamadan önce 0,02-0,04 mm lik bir içten ilerleme yapar.Gerekli kurs sayısı,isleme
payına baglıdır.
Eger,yerel kavramalı yayvanlastırılmıs bir dis yüzeyi isteniyorsa,disli raspalama tezgahında
bir devrilen plaka (7) kullanılır.Bu plakada pimi (1) tasıyan bir konsol (3) vardır.Pim
(1),kamın (2) egimli yarıgı boyunca kayar ve böylece islenen disliyi tasıyan plakayı (7)
devirir.Bu hareket,disli dislerini,dis uçlarında dis yüzünün ortasına göre biraz daha fazla
raspalayarak yayvanlastırır.
Bir disli,tablanın 12-14 tam kursuyla raspalanmıs olur.Bu,her dis için 2 veya 3 saniyelik
ince isleme zamanında meydana gelir.
Uygun sekilde raspalanmıs dislilerde;ortalama hatve ve profil hatası 0,005 mm
içersinde,hatve dairesi kaçıklıgı 0,03 mm içersinde,yüzey kalitesi V8 veya V9 yüzey kalitesi
sınıflarındadır.
a- Disli taslamanın iki ana metodu:Profilli taslama ve türetmeli taslamadır._nce isleme payı
dikkate alınmaksızın,disliler 4-6 hassasiyet derecelerinin gereksinmelerini karsılayan ana
parametrelerle islendiklerinde,V8-V10 arasında bir yüzey kalitesine erisilebilir.
Türetmeli taslama, islenen dislinin,bir disi zımpara tasının yüzleri tarafından temsil edilen
ana kremayere oturtulması esasına dayanmaktadır.Modern disli taslama tezgahlarında çok
çesitli zımpara tasları kullanılmaktadır.
Fincan tabagı seklinde iki zımpara tasıyla türetmeli disli taslama usulü Sekil 2.3.3 de
gösterilmistir.Burada iki zımpara tası (1),zımpara tası mili yönündeki yassı kenarlar
üzerindeki dar bantlar,islenen dislinin (3) oturdugu zahiri ana kremayerin (2) dislerinin
kenarlarının meydana getirdigi düzlem içersinde olacak sekilde ayarlanır._slenen
disli,arabanın üzerindeki puntaların arasına veya bir malafaya monte edilir.Bu malafa disliye
disli ekseni etrafında dönüs hareketi saglar ve bu eksene enine dogrultuda git-gel hareketi
yaptırır,böylece,islenen dislinin zahiri kremayer boyunca yuvarlanmasına benzer bir hareket
ortaya çıkar.Her yuvarlanma hareketinin sonunda,islenen disli yeni bir profil islenmek üzere
indekslenir.
Türetmeli taslamanın daha üretken bir metodunda,üzerine helis vida disi islenmis zımpara
tası kullanılmaktadır.(Sekil 2.3.3-b).Zımpara tası,300 mm çapında tek veya çok agızlı zımpara
sonsuz vida tası elde etmek üzere düzeltilmistir.Dis taslama isleminin iki hareketi vardır:
1.Ekseni etrafında 20-30 m/san çevresel hızla dönüs hareketi,
2._slenen dislinin ekseni boyunca ve dislinin her devri için 0,6 mm hızla yapılan git-gel
hareketi islenen disli zımpara tasına göre zaman bagıntılı dönüs hareketine 3 ve periyodik
içten besleme hareketine 4 sahiptir.Tek agızlı zımpara tası dislileri 6. hassasiyet derecesine
kadar taslayabilir;iki agızlı zımpara tası ise 7. dereceye kadar taslayabilir.Taslanan dis
profillerinin yüzey kaliteleri V7-V10 arasında degisir.
Profilli zımpara tasıyla disli taslama,(Sekil 2.3.3-c) çok yüksek üretim kapasitesine sahiptir.
b- Disli dislerinin hazırlanması:
15
Bu, dis profilinin yüzey kalitesini gelistirmek ve ısıl islemden sonra düz ve helis dislilerin
gürültüsünü azaltmak amacıyla yapılan bir disli hassas isleme metodudur.Bu
operasyon,çapraz eksenli islenen disliye honun birbirlerine oturmalarını saglayan fakat içten
ilerleme mekanizması bulunmayan disli raspalama tezgahlarına benzer takım tezgahlarında
yapılır.Bir malafaya veya puntalar arasına monte edilen disli geri dönüslü dönüs hareketi
yanında honlama takımının enine göre eksenel git-gel hareketine sahiptir.
Disli dilerini honlamada kullanılan hon,yüzeyine zımpara malzemesi yedirilmis helis disli
tipinde bir plastik takımıdır.Bu hona yedirilen zımpara malzemesinin tanecik
büyüklügü,honlama payına (0,025-0,05 mm) yüzey kalitesi gereksinmelerine uygun olarak
seçilir.
Disli disi honlama islemi,ya disle honlama takımı arasındaki sabit basınç veya sabit
merkezden merkeze uzaklıklı sıfır bosluk sartlarında yapılır.Birinci metotla daha hassas
disliler elde edilir.
Bu islem,honlanan yüzeyden metalik tozu uzaklastırmak için bol miktarda kesme sıvısı
akıtılmasını gerektirir.Disli disi honlama 1,25-6 mm arasında modülleri olan düz ve helis
dislilerle,dis yan yüzeyleri degistirilmis veya yayvanlastırılmıs dislilerin ince islenmeleri için
yapılır.
Disli dislerinin honlanmasında çevresel hız 1-5 m/san dir.Her dis için gerekli zaman 1-2 san
dir ve V10-V11 arsında bir yüzey kalitesi elde edilir.Her honlama takımı 18-20000 disliyi
isleyebilir.
c- Disli tepeleme, ısıl islemi izler ve özel takım tezgahlarında islenen dsiliye oturarak dönen
döküm disliler halindeki lepleme takımıyla yapılır.Lepleme takımının dis yüzlerine ince
zımpara tozu ile yag karısımı tatbik edilir.
Dili lepleme islemi Sekil 2.3.4 te gösterildigi gibi ikisinin ekseni islenen disli ekseni ile
kesisir konumda olmak üzere islenen dislinin üç lepleme takımı arasında döndürülmesi ile
yapılır.Lepleme tezgahının miline tesbit edilen islenecek disli 3 dökümdemir lepleme
takımlarının her üçüne 1,2 ve 4 de aynı anda oturmaktadır.Helis disli lepleme takımlarının
ikisinin eksenleri islenen disli 3 eksenine göre egimlendirilmistir.Üçüncü lepleme takımının 2
ekseni islenen dislinin eksenine paraleldir._slenen dislinin dislerinin her iki yüzlerinin düzenli
bir sekilde islenmelerini garantilemek için bu lepleme takımı 30-60 m/dak çevresel hızla
alternatif olarak iki yönde de döndürülür.Bu dönüs hareketinin yanında,lepleme takımları
eksenel yönde 25 mm boyda ve 60-70 kurs/dak hızında bir git-gel hareketide yaparlar._slenen
dislinin çevresel hızı 30-60 m/dak arasında degisir.
Lepleme takımlarının islenen dislinin dıs yüzeyleri üzerindeki basıncı,lepleme
takımlarından ikisinin mili frenlenerek ayarlanır.Leplenen dislilerde;birikmis hatve hatası
0,02 mm içersinde,yanyana hatve hatası 0,01mm içersinde ve profil hatası 0,08 mm
içersindedir.V10 a kadar yüksek bir yüzey kalitesi elde edilebilir.Ortalama lepleme süresi her
dis için 3-6 san arasındadır.
d- Disli dislerinin yuvarlatılması:
Makine durdurulmaksızın birbirlerine geçen kayar disliler modern makinelerde çok yaygın
olarak kullanılmaktadır.Böyle dislilerin dislerinin uçları,dislerin çapaklanmalarını ve
16
kırılmalarını önlemek amacıyla özel kesici takımlarla disli disi yuvarlatma tezgahlarında
yuvarlatılırlar.
Yuvarlatılmakta olan dis ucu 1 ve bu islem boyunca kesici takımın 2 izledigi yol Sekil
2.3.5-a da gösterilmistir.Dis yuvarlatmada kullanılan çesitli kesici takımlar Sekil 2.3.5-b de
gösterilmistir.Bunlar,parmak freze çakısı seklinde kesiciler (1) ve çan tipi profilli kesicileri (2)
kapsamaktadır.
e- Disli dislerinde pah kırılması ve çapak temizleme, sonsuz vida seklinde düzeltilmis
zımpara tasları bulunan tezgahlarda yapılır._slene disli disleri zımpara tası sonsuz vidası
dislerine oturtularak döndürülür.
Büyük hacimli disli üretiminde çapaklar çok istasyonlu tezgahlarda döner çelik fırçalar
kullanılarak temizlenirler.
Küçük dislilerin çapakları,ultrasonik çapak temizleme sistemleriyle temizletilir.Çapakların
temizlenmesinin yanında bu metot,dislerin islenmis profillerinde herhangi bir etki
yapmaksızın bütün keskin kenarları da kırar.
Tamburda çalkalama; verimli bir çapak temizleme metotudur.Eger zımpara malzemesi ve
tambur hızı uygun seçilirse,dis profilleri bozulmaksızın dislerin çapakları tümüyle temizlenir.
Disli parlatma,bol miktarda yaglama yagı altında sertlestirilmemis islenecek
dislinin,sert,düzgün ve son derece hassas disleri bulunan bir veya daha çok disli ile birlikte
döndürülmesinden ibarettir.Parlatma dislilerinin dislerinin islenecek dislinin disleri üzerindeki
basıncı,islerken sertlestirme etkisi yapar ve bütün girinti çıkıntıları düzeltir.
Parlatma da ne dis profili ne de hatve düzeltilmez. Hatta çok halde dis profili bozulur ve
daha sonraki ısıl islem nedeniyle profilin çarpılmasına neden olacak ek içi gerilmeler
meydana gelir.Bu nedenle bu metot,sadece çok yüksek hassasiyeti gerektirmeyen ve ayrıca
daha sonra üzerlerinde ısıl islem yapılmayacak disliler için uygulanabilir.
2.4 Disli Çarkların Isıl _slemi
Oldukça büyük yüzey basıncına maruz olan disli çarkların yüzeyleri asınma ve darbeye
karsı imalat sonrası sertlestirilmelidir.Sertlestirme isleminde göz önünde bulundurulması
gereken en önemli husus sertlestirme derinligidir.Bu derinlik fazla olursa malzeme elastikligi
azalır ve kırılgan bir dis elde edilir.Sertlestirme derinligi az olursa yüzeyde ezilmeler meydana
gelir.
Sertlestirme islemi çelik türünden olan disli çark malzemeleri için söz konusudur.Isıl islem
sırasında disli çarkın geometrisinde bozulmalar olabileceginden bunların istenilen ölçü ve
yüzey kalitesine getirilebilmesi için genellikle talas kaldırmak suretiyle yeni bir islemden
geçirilmesi kaçınılmaz olmaktadır.
2.4.1 Sementasyonla Sertlestirme
Alasımlı veya alasımsız sementasyon çelikleri,karbon yüzdesi düsük (%0,3 den az) olan
çeliklerdir.Her tarafı kömür tozu ile temas edecek sekilde 9000 C a kadar ısıtılan ocakta
gereken bir süre bekletildikten sonra dısarı çıkarılarak 1500 C ye kadar soguması
beklenir.Daha sonra kömür kutusundan çıkarılan disliler 8500C daki atmosfer ocagında 30
17
dakika kadar tavlanır ve sogumasına meydan vermeden bir yag banyosuna daldırılır.Bu
banyodan çıkarılan dislilerin yüzeyi temizlendikten sonra 170-1800C ye kadar ısıtılarak
gerilme giderme tavlamasına tabi tutulur.Bu sekilde sertlestirilen disli yüzeylerinin sertligi
yaklasık 58....64 HRC dolayında olur.
2.4.2 Alevle Sertlestirme
Disli çarkın yüzeyi yanıcı gazlarla (asetilen,havagazı,bütan) belli bir sıcaklıga kadar
ısıtılarak hemen su ile sogutulur.Ancak burada ısıtma süresi çok kısa tutularak çekirdegin
ısınmasına meydan verilmez.Bu nedenle sadece dis yüzeylerinde, hatta özellikle dis
yanaklarında bir sertlik tabakası elde edilir.Dis diplerindeki sertlik degeri yok denecek kadar
azdır.Küçük dislilerin tamamı bir defada ısıtılıp sogutularak sertlestirilebilmesine karsılık
nispeten büyük dislilerde disler tek tek ısıtılarak aniden sogutulur ve islemde süreklilik
saglanır.
2.4.3 Endüksiyonla Sertlestirme
Alevle sertlestirme yönteminin aynısıdır.Ancak burada ısıtma islemi elektrikle
yapılmaktadır.Üzerinden alternatif akım geçmekte olan bir bobinin içine disli çark
yerlestirilerek meydana gelen endüksiyon akımıyla disli çarkın ısıtılması islemi
gerçeklestirilir.Isının disli çekirdegine geçmesine meydan verilmeksizin dis yüzeyi çok hızlı
ısıtılır ve aniden suya daldırılarak sertlestirme gerçeklestirilir.
2.4.4 Nitrasyonla Sertlestirme
Sertlestirilecek disli çarkın yüzeyi temizlenerek 500-5400C sıcaklıkta azot banyosunda uzun
süre bekletilir.Bu zaman zarfında dis yüzeyinde çok sert ve ince bir nitrit tabakası
olusur.Sertlik degeri 1000 daN/mm2 Vickers sertligi dolayında olan böyle sertlestirme
isleminde yaklasık 0,5 mm kalınlıktaki sertlik tabakası için gaz banyosunda 50 saat beklemek
gereklidir.
